Tiêu chuẩn quốc gia TCVN 14121:2024 về Gỗ - Phương pháp định loại dựa vào đặc điểm cấu tạo thô đại và kính hiển vi

TIÊU CHUẨN QUỐC GIA

TCVN 14121: 2024

GỖ - PHƯƠNG PHÁP ĐỊNH LOẠI DỰA VÀO ĐẶC ĐIỂM CẤU TẠO THÔ ĐẠI VÀ HIỂN VI

Wood - Method of identifying based on its macroscopic and microscopic structural features

Mục lục

1  Phạm vi áp dụng

2  Tài liệu viện dẫn

3  Thuật ngữ và định nghĩa

4  Thiết bị, dụng cụ và hóa chất

5. Phương pháp lấy mẫu

6  Chuẩn bị mẫu

7. Các đặc điểm mô tả cấu tạo thô đại gỗ cây lá rộng

8. Các đặc điểm mô tả cấu tạo thô đại gỗ cây lá kim

9. Các đặc điểm mô tả cấu tạo hiển vi của cây gỗ lá rộng

10. Các đặc điểm mô tả cấu tạo hiển vi của cây gỗ lá kim

11. Quan sát mô tả và Tra cứu định loại

12. Lập báo cáo

Lời nói đầu

TCVN 14121:2024 do Viện Khoa học Lâm nghiệp Việt Nam biên soạn, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đề nghị, Tổng cục Tiêu chuẩn Đo lường Chất lượng thẩm định, Bộ Khoa học và Công nghệ công bố.

GỖ - PHƯƠNG PHÁP ĐỊNH LOẠI DỰA VÀO ĐẶC ĐIỂM CẤU TẠO THÔ ĐẠI VÀ HIỂN VI

Wood - Method of identifying based on its macroscopic and microscopic structural features

1  Phạm vi áp dụng

Tiêu chuẩn này quy định phương pháp định loại gỗ dựa vào đặc điểm cấu tạo thô đại và hiển vi. Tiêu chuẩn này áp dụng cho gỗ nguyên.

2  Tài liệu viện dẫn

Các tài liệu viện dẫn sau rất cần thiết cho việc áp dụng tiêu chuẩn này. Đối với các tài liệu viện dẫn ghi năm công bố thì áp dụng phiên bản được nêu. Đối với các tài liệu viện dẫn không ghi năm công bố thì áp dụng phiên bản mới nhất, bao gồm cả các sửa đổi, bổ sung (nếu có).

TCVN 11348:2016, Giải phẫu gỗ - Cây hạt trần - Thuật ngữ và định nghĩa;

TCVN 11349:2016, Giải phẫu gỗ - Cây hạt kín - Thuật ngữ và định nghĩa;

TCVN 13707-2:2023, Tính chất vật lý và cơ học của gỗ - Phương pháp thử dành cho mẫu nhỏ không khuyết tật từ gỗ tự nhiên - Phần 1: Xác định khối lượng riêng cho các phép thử vật lý và cơ học

3  Thuật ngữ và định nghĩa

Trong tiêu chuẩn này, sử dụng các thuật ngữ và định nghĩa sau:

3.1

Định loại gỗ (wood identification)

Xác định tên của một loại gỗ.

3.2

Đặc điểm cấu tạo thô đại của gỗ (macroscopic structural features of wood)

Đặc điểm cấu tạo của gỗ trên ba mặt cắt (mặt cắt ngang, tiếp tuyến và xuyên tâm), được quan sát, mô tả bằng mắt thường hoặc kính lúp có độ phóng đại tối thiểu 8 lần.

3.3

Đặc điểm cấu tạo hiển vi của gỗ (microscopic structural features of wood)

Đặc điểm cấu tạo của gỗ quan sát, mô tả bằng kính hiển vi quang học có độ phóng đại tối thiểu 40 lần.

3.4

Định loại gỗ dựa vào cấu tạo thô đại (wood identification based on its macroscopic features )

Định loại gỗ dựa vào các đặc điểm cấu tạo thô đại của mẫu gỗ.

3.5

Định loại gỗ dựa vào cấu tạo hiển vi (wood identification based on its microscopic features)

Định loại gỗ dựa vào đặc điểm cấu tạo hiển vi của mẫu gỗ.

3.6

Mẫu gỗ để định loại (Wood sample for identifying)

Mẫu gỗ được lấy để gia công tiếp thành mẫu đáp ứng được những yêu cầu khi quan sát mô tả cấu tạo trong định loại gỗ.

3.7

Mẫu gỗ tham chiếu (wood reference sample)

Mẫu gỗ đã được xác định tên loại gỗ hoặc tên chi thực vật và được lưu trữ.

3.8

Mẫu gỗ dùng cho quan sát thô đại (wood sample for macroscopic observation)

Mẫu gỗ dùng để quan sát, mô tả cấu tạo thô đại của gỗ.

3.9

Mẫu gỗ dùng cho quan sát hiển vi (wood sample for microscopic observation)

Mẫu gỗ dùng để cắt lát mỏng làm tiêu bản hiển vi trên ba mặt cắt (mặt cắt ngang, tiếp tuyến và xuyên tâm).

3.10

Mẫu tiêu bản hiển vi (microsopic specimen)

Lam kính có chứa các lát cắt mỏng của ba mặt cắt (mặt cắt ngang, tiếp tuyến và xuyên tâm), được nhuộm màu và gắn bằng nhựa có lam kính đậy, chiều dày trung bình của lát cắt mỏng khoảng từ 15 µm đến 20 µm. Hoặc lam kính có chứa sợi gỗ, mô gỗ và các tế bào gỗ khác được nhuộm màu và gắn nắp đậy bằng lam kính đậy, để quan sát đặc điểm cấu tạo bằng kính hiển vi.

3.11

Gỗ cây lá kim (coniferous wood)

Các loại gỗ hạt trần. Cấu tạo gỗ lá kim không có tế bào mạch gỗ.

3.12

Gỗ cây lá rộng (broadleaf wood)

Các loại gỗ hạt kín. Cấu tạo gỗ lá rộng có tế bào mạch gỗ.

4  Thiết bị, dụng cụ và hóa chất

4.1  Thiết bị và dụng cụ cho định loại gỗ dựa vào cấu tạo thô đại

4.1.1  Kính lúp cầm tay có độ phóng đại tối thiểu 8 lần.

4.1.2  Kính hiển vi soi nổi, thích hợp là loại có gắn thiết bị chụp ảnh (khuyến cáo), có độ phóng đại từ 10 lần đến 40 lần.

4.1.3  Dụng cụ cắt gọt (ví dụ: dao rọc giấy).

Thiết bị cưa xẻ (ví dụ: cưa gỗ cầm tay, máy cưa gỗ để bàn).

4.1.4  Giấy nhám có các độ mịn P400, P800, P1200, P2000 và P3000.

4.2  Thiết bị, dụng cụ và hóa chất cho định loại gỗ dựa vào cấu tạo hiển vi

4.2.1  Thiết bị quan sát

4.2.1.1  Kính hiển vi quang học (kính hiển vi trường sáng hay kính hiển vi có ánh sáng truyền qua) có gắn thiết bị chụp ảnh, có độ phóng đại tối thiểu 40 lần.

4.2.2  Dụng cụ, hóa chất xử lý làm mềm gỗ

4.2.2.1  Bếp điện dân dụng

4.2.2.2  Nồi áp suất dân dụng, dung tích cỡ 3 lít

4.2.2.3  Cồn tuyệt đối

4.2.2.4  Glycerin, nồng độ 99,5 %

4.2.2.5  Dung dịch Potassium Hydroxide nồng độ từ 2 % đến 4 %

4.2.3  Thiết bị, dụng cụ, hóa chất cho cắt lát mỏng

4.2.3.1  Máy cắt lát mỏng phù hợp cho cắt gỗ, có thể điều chỉnh góc cắt của dao từ 8º đến 15º

4.2.3.2  Đĩa thủy tinh Petri kích thước đường kính x chiều cao (90 mm x 15 mm)

4.2.3.3  Bút lông hoặc chổi lông nhỏ

4.2.3.4  Nhíp gắp

4.2.4  Dụng cụ, hóa chất cho tẩy trắng lát cắt

4.2.4.1  Đĩa thủy tinh Petri kích thước đường kính x chiều cao (90 mm x 15 mm)

4.2.4.2  Nhíp gắp

4.2.4.3  Nước javen (nồng độ phụ thuộc vào loại gỗ, cần thử nghiệm cho mỗi loại gỗ).

4.2.4.4  Axít acetic nồng độ từ 20 % đến 25 %

4.2.4.5  Acid hydrochloric nồng độ từ 20 % đến 25 %

4.2.5  Dụng cụ, hóa chất để nhuộm màu, tách nước cho lát cắt mỏng

4.2.5.1  Đĩa thủy tinh Petri kích thước đường kính x chiều cao (90 mm x 15 mm)

4.2.5.2  Nhíp gắp

4.2.5.3  Safranin nồng độ 1 %

4.2.5.4  Cồn với các nồng độ 30 %; 50 %; 75 %; 80 %; 90 %; 100 %

4.2.5.5  Xylen nồng độ trên 99,0%

4.2.6  Dụng cụ, hóa chất để tạo tiêu bản hiển vi

4.2.6.1  Lam kính để đặt tiêu bản gỗ bằng thủy tinh trong suốt, kích thước thích hợp chiều dài x chiều rộng x chiều dày (76 mm x 26 mm x 1 mm ).

4.2.6.2  Lam kính đậy bằng thủy tinh trong suốt, mỏng, kích thước thích hợp chiều dài x chiều rộng (22 mm x 22 mm).

4.2.6.3  Xylen nồng độ trên 99,0%

4.2.6.4  Nhựa Canada balsam

4.2.6.5  Kim nhọn (kim khâu tay)

4.2.6.6  Nhíp gắp

4.2.6.7  Dao lam

4.2.7  Thiết bị, dụng cụ, hóa chất để phân ly gỗ

4.2.7.1  Tủ hút khí có kích thước bên trong khoảng: 880 × 640 × 800 (mm)

4.2.7.2  Đèn cồn thủy tinh thí nghiệm cỡ 159 ml hoặc tương tự

4.2.7.3  Ống nghiệm thủy tinh chịu nhiệt, đường kính 20 mm

4.2.7.4  Kẹp ống nghiệm (thích hợp là bằng gỗ)

4.2.7.5  Giá đựng ống nghiệm (thích hợp làm bằng gỗ hoặc inox)

4.2.7.6  Axit nitric

4.2.7.7  Kali clorid

4.2.7.8  Cồn tinh khiết

4.2.7.9  Nước cất

4.2.8  Các dụng cụ khác

4.2.8.1  Cốc thủy tinh loại 100 ml

4.2.8.2  Bình tam giác có cổ thủy tinh và nút đậy mài nhám, dung tích 100 - 250 (ml)

4.2.8.3  Ống đong loại 10 ml

4.2.8.4  Ống đong loại 500 ml

4.3  Thiết bị, dụng cụ để xác định khối lượng riêng của gỗ

4.3.1  Cân phân tích, khả năng cân đến 210 gam, độ chính xác 0,001 gam

4.3.2  Tủ sấy mẫu, điều chỉnh được nhiệt độ đến (103 ± 2) ºC, có quạt đối lưu, dung tích từ 50 lít đến 100 lít

4.3.3  Thước panme (đo kích thước ngoài, khoảng đo từ 0 mm đến 25 mm), loại cơ hoặc điện tử

4.3.4  Thước kẹp (khoảng đo từ 0 mm đến 100 mm), loại thiết bị cơ hoặc điện tử

4.4  Công cụ hỗ trợ dùng để tra cứu

4.4.1  Khóa tra định loại

4.4.2  Thẻ đục lỗ

4.4.3  Mẫu gỗ tham chiếu

4.4.4  Tiêu bản hiển vi lưu trữ

4.4.5  Phần mềm tra cứu bằng máy tính

4.4.6  Cơ sở dữ liệu về cấu tạo gỗ

4.4.7  Atlas, sách chuyên môn

5  Phương pháp lấy mẫu

Mẫu dùng để định loại bao gồm gỗ dác và gỗ lõi, không có khuyết tật, không gần các vị trí bạnh vè, chéo thớ, sâu bệnh, mắt gỗ.

Mẫu gỗ dùng mô tả đặc điểm thô đại đạt kích thước (xuyên tâm x tiếp tuyến x dọc thớ) tối thiểu 50 mm x 20 mm x 50 mm.

Đối với mẫu dùng cho mô tả đặc điểm hiển vi có kích thước (xuyên tâm x tiếp tuyến x dọc thớ) 10 mm x 10 mm x 15 mm.

Mỗi loại gỗ cần định loại trong lô gỗ lấy ít nhất một mẫu đại diện.

Mẫu định loại sau khi lấy phải được ghi rõ số hiệu, ký hiệu và được bảo quản tránh bị hư hại.

6  Chuẩn bị mẫu

6.1  Mẫu gỗ dùng cho quan sát mô tả cấu tạo thô đại

6.1.1  Tạo vị trí quan sát bằng cách cắt gọt thủ công

Dùng dao sắc gọt nhẵn trên các mặt cắt ngang, mặt cắt tiếp tuyến và mặt cắt xuyên tâm của mẫu gỗ thô đại ở nhiều vị trí khác nhau. Cắt gọt cần dứt khoát, không để dập nát, xơ xước hay gợn sóng.

6.1.2  Tạo mặt quan sát bằng cách mài nhẵn

Mài nhẵn các mặt của mẫu gỗ bằng giấy nhám, theo thứ tự độ mịn lần lượt: P400; P800; P1200; P2000 và P3000.

Sử dụng bút lông để làm sạch bụi, bột gỗ,… còn bám trên mặt quan sát để tránh làm ảnh hưởng đến việc quan sát.

Khi cần quan sát trên mặt lưu trữ lâu ngày, cần phải tiến hành gọt tại các vị trí quan sát mới.

6.2  Chuẩn bị tiêu bản hiển vi

Quy trình chuẩn bị tiêu bản hiển vi được thực hiện theo các bước sau:

Bước 1: Tạo mẫu gỗ để cắt lát mỏng

Giữ mẫu gỗ trong tay hoặc để trên gá cắt, dùng dao sắc để cắt gọt tạo mặt phẳng theo các hướng ngang thớ, xuyên tâm và tiếp tuyến. Kích thước mỗi cạnh tối thiểu 5 mm trở lên

Bước 2: Xử lý làm mềm

Xử lý làm mềm mẫu trước khi cắt lát. Mức độ mềm thích hợp của gỗ phụ thuộc vào loại gỗ, cấu tạo, khối lượng riêng, độ ẩm, môi trường…

Đối với gỗ tươi có thể đem cắt lát mỏng ngay, không cần phải làm mềm. Tuy nhiên với loại gỗ khô, gỗ cứng và gỗ rất cứng cần phải làm mềm trước khi cắt. Phương pháp xử lý làm mềm được giới thiệu ở Bảng 1.

Bảng 1. Các phương pháp xử lý làm mềm mẫu gỗ

Bước 3. Cắt lát mỏng

Tạo lát cắt mỏng hướng ngang thớ:

Gắn mẫu gỗ lên gá của thiết bị cắt, điều chỉnh sao cho tạo được mặt cắt ngang thớ vuông góc với chiều thớ gỗ.

Lát cắt cần đạt độ dày khoảng từ 15 m đến 30 m, tuỳ thuộc vào loại gỗ, độ ẩm, khối lượng riêng hay độ cứng của gỗ.

CHÚ THÍCH:

- Điều chỉnh góc nghiêng của dao cắt theo nguyên tắc: gỗ càng cứng thì góc nghiêng càng lớn nhưng không nhỏ hơn 8º và lớn hơn 15º.

- Đối với gỗ cây lá kim: hướng cắt song song với vòng năm (hướng cắt tiếp tuyến).

- Đối với gỗ cây lá rộng mạch vòng: hướng cắt song song với vòng năm (hướng cắt tiếp tuyến).

- Đối với gỗ cây lá rộng mạch nửa vòng hoặc phân tán: hướng cắt vuông góc với vòng năm (hướng cắt xuyên tâm).

Tạo lát cắt mỏng hướng dọc thớ:

Lát cắt mặt xuyên tâm để quan sát cấu tạo của vách tế bào tia gỗ cần mỏng khoảng 15 μm; để quan sát bản thông mạch và đường gân xoắn ốc của vách tế bào cần lát cắt dày đến 20 μm.

Lát cắt mặt tiếp tuyến có chiều dày khoảng 15 μm.

Khi tiến hành cắt cần lưu ý như sau:

- Góc nghiêng của dao cần điều chỉnh khoảng 10º.

- Cắt mặt tiếp tuyến phải cắt theo hướng từ gốc cây đến ngọn cây.

- Gỗ có mạch lớn hoặc có nhiều ống nhựa cần cắt theo hướng nghiêng khoảng 15º so với chiều dọc ống mạch hay ống nhựa.

- Khi cắt gỗ cây lá kim không để mẫu gỗ quá ẩm.

Trong khi cắt, dùng chổi lông nhỏ liên tục quét nước hoặc glycerin lên bề mặt cắt và sử dụng chổi lông để lấy lát cắt ra khỏi lưỡi dao.

Thông thường khoảng 10 lát cắt đầu tiên nên bỏ đi. Các lát cắt sau cần phải lấy ra khỏi dao cắt ngay sau khi cắt xong và trước khi kéo dao về vị trí chuẩn bị cắt lát tiếp theo. Lát cắt được đưa vào đĩa thủy tinh Petri có nước.

Sử dụng kính hiển vi để chọn được những lát cắt không hoặc ít bị rách nhất với số lượng đủ tùy theo yêu cầu.

Bước 4. Tẩy trắng

Tẩy trắng bằng nước Javen loãng. Ngâm các lát cắt vào trong dung dịch Javen loãng khoảng từ 15 phút đến 30 phút (nồng độ, thời gian ngâm tùy thuộc vào loại gỗ, có thể cần thử nghiệm để có kết quả phù hợp và ghi lại để sử dụng cho những lần sau).

Sau khi tẩy trắng đạt yêu cầu, rửa sạch lát cắt mỏng bằng nước cất từ 2 lần đến 3 lần, sau đó ngâm mẫu trong bằng axit acetic hoặc axit hydrochloric đựng trong đĩa thủy tinh petri với nồng độ từ 40 % đến 50 % trong khoảng 15 phút.

Bước 5. Nhuộm màu và tách nước

Nhuộm màu với dung dịch Safranin (nồng độ 1 %) hoà trong cồn tạo lát cắt có màu đỏ tươi, gồm các bước như ở sơ đồ 1.

Sơ đồ 1. Các bước nhuộm màu cho lát cắt bằng Safranin nồng độ 1 %

Bước 6. Tạo tiêu bản hiển vi

a. Cắt tỉa lát cắt mỏng

Lát cắt sau khi lấy ra khỏi dung dịch xylen được cắt tỉa gọn gàng bằng kéo.

b. Gắn lát cắt mỏng lên lam kính

Đặt 3 lát cắt mỏng lên lam kính theo thứ tự từ trái sang phải: lát cắt ngang - lát cắt tiếp tuyến - lát cắt xuyên tâm sao cho ngay ngắn và liền kề nhau (không có bất cứ phần nào chồng lên nhau). Có thể dùng kính lúp hoặc kính hiển vi để kiểm tra lại các lát cắt.

Nhỏ giọt nhỏ xylen lên 3 lát cắt mỏng để chống bọt khí. Sau đó, nhỏ giọt nhỏ nhựa Canada balsam lên 3 lát cắt mỏng sao cho nhựa tràn phủ kín được mặt các lát cắt mỏng.

Đậy bằng lam kính đậy. Dùng nhíp kẹp và đặt một cạnh lam kính đậy xuống trước một bên diện tích chứa 3 lát cắt, sau đó ngả cạnh đối diện dần xuống cho đến khi lam kính đậy trùm hết và phẳng lên cả 3 lát cắt mỏng.

Dùng vật nặng vừa phải (khoảng 5 gam) đè lên lam kính đậy cho đến khi các lam kính đã dính chặt vào nhau.

Để lam kính chứa lát cắt mỏng khô tự nhiên hoặc sấy ở nhiệt độ khoảng 40 ºC trong khoảng 24 giờ.

Dùng lưỡi dao lam cắt các phần nhựa thừa tràn ra mép lam kính đậy, sau đó làm sạch nhựa thừa dính trên lam kính đậy bằng xylen.

c. Hoàn chỉnh etikét và dán lên lam mẫu

Etikét bằng giấy, có các cạnh không lớn hơn chiều ngang của lam gắn mẫu, một mặt ghi các thông tin về mẫu định loại, mặt còn lại có keo dán để dán lên lam kính. Etikét được dán về một bên lam gắn mẫu, ở mặt có lam đậy.

6.3  Phân ly sợi gỗ

Bước 1: Chuẩn bị mẫu phân ly

Chẻ mẫu gỗ theo chiều dọc thớ ra thành các mảnh nhỏ (dăm gỗ), kích thước như que diêm, dài từ 1 cm đến 2 cm. Cho 4 đến 6 dăm gỗ vào ống nghiệm. Ghi rõ số hiệu hoặc thông tin về mẫu gỗ lên ống nghiệm.

Bước 2. Tiến hành phân ly

Đổ dung dịch axít nitric nồng độ 50 % vào ống nghiệm vừa ngập hết dăm gỗ, cho thêm vài hạt muối Kali chloride vào hỗn hợp.

Kẹp ống nghiệm có chứa hỗn hợp và hơ trên ngọn lửa đèn cồn trong tủ hút, lắc đều cho đến khi thấy khí trắng thoát ra và dăm gỗ có màu trắng hoàn toàn.

Cho nước cất vào ống nghiệm, để cho dăm gỗ lắng xuống, gạn sạch nước, rửa bằng nước cất từ 3 lần đến 5 lần.

Gạn sạch nước, đổ cồn tinh khiết vào ống nghiệm chứa dăm gỗ đến khi ngập hết dăm và đặt ống nghiệm vào giá đựng.

Bước 3. Tấy trắng

Tẩy trắng dăm gỗ được thực hiện tương tự như đối với tẩy trắng lát cắt mỏng (Bước 4 trong Điều 6.2).

Bước 4. Nhuộm màu và tách nước

Nhuộm màu và tách nước mẫu gỗ sau phân ly được thực hiện tương tự như đối với lát cắt mỏng (Bước 5 Điều 6.2).

Bước 5. Tạo tiêu bản mẫu phân ly gỗ

Lấy một phần dăm gỗ sau phân ly trên để lên trên lam kính.

Dùng kim nhọn để tách các thành phần cấu tạo gỗ và dàn rộng trên lam kính sao cho hạn chế được các thành phần chồng lên nhau trong diện tích phù hợp để có thể đậy được bằng lam kính đậy và sao cho hạn chế được các thành phần chồng lên nhau. Dùng kim nhọn để loại bỏ những thành phần không cần thiết ra khỏi tiêu bản.

Sử dụng kính hiển vi để kiểm tra lại tiêu bản và chỉnh sửa lại cho hoàn chỉnh.

Nhỏ giọt nhỏ xylen lên tiêu bản để chống bọt khí.

Nhỏ giọt nhỏ nhựa Canada balsam lên tiêu bản, đợi cho nhựa tràn phủ kín mặt tiêu bản. Đậy bằng lam kính đậy. Dùng nhíp kẹp và đặt một cạnh lam kính đậy xuống trước, sau đó ngả cạnh đối diện dần xuống cho đến khi lam kính đậy trùm hết và phẳng lên tiêu bản.

Dùng vật nặng vừa phải (khoảng 5 gam) đè lên lam kính đậy cho đến khi nắp đậy lam kính đã dính chặt với lam kính chứa mẫu vật.

Để lam kính khô tự nhiên hoặc sấy ở nhiệt độ khoảng 40 ºC trong khoảng 24 giờ.

Dùng lưỡi dao lam cắt các phần nhựa thừa tràn ra mép lam kính đậy, sau đó làm sạch phần nhựa thừa dính trên lam kính đậy bằng xylen.

Hoàn chỉnh nhãn (etikét) và dán lên lam mẫu (xem Bước 6 Điều 6.2).

6.4  Xác định khối lượng riêng của mẫu gỗ

Xác định khối lượng riêng của mẫu gỗ theo TCVN 13707-2:2023.

7  Các đặc điểm mô tả cấu tạo thô đại gỗ cây lá rộng

7.1. Mô tả về dác và lõi

Màu gỗ lõi được mô tả theo Điều 2.1 trong TCVN 11349:2016.

Màu sắc của gỗ có thể kết hợp của các màu.

7.2  Mô tả và xác định mật độ mạch gỗ

Mạch gỗ được mô tả theo Điều 2.19 trong TCVN 11349:2016.

Mật độ mạch gỗ được xác định theo Điều 2.21 trong TCVN 11349:2016.

7.3  Mô tả về mô mềm dọc

Mô mềm dọc được mô tả theo Điều 2.28 trong TCVN 11349:2016.

7.4  Mô tả về màu và mùi gỗ

Màu và mùi gỗ được mô tả theo Điều 2.1 và Điều 2.5 trong TCVN 11349:2016.

Trong các mẫu gỗ khô, các hóa chất gây ra mùi có thể đã bay hơi từ bề mặt, vì vậy cần phải làm mới bề mặt hoặc dùng các biện pháp khác để tăng cường mùi, ví dụ: làm ướt gỗ bằng nước và làm ẩm gỗ.

Lưu ý: Mùi thường khá thay đổi và sự cảm nhận về mùi của mỗi người thường khác nhau. Vì vậy, sử dụng đặc điểm này một cách thận trọng.

7.5  Mô tả về vòng sinh trưởng

Vòng sinh trưởng của gỗ được mô tả theo Điều 2.12 trong TCVN 11349:2016.

7.6  Xác định hướng thớ gỗ

Đối với việc định loại gỗ, đặc điểm về chiều hướng thớ gỗ như thớ gỗ thẳng, thớ xoắn, thớ loạn, v.v… có thể là một trong các đặc trưng của một số loại gỗ.

8  Các đặc điểm mô tả cấu tạo thô đại gỗ cây lá kim

8.1  Mô tả về dác và lõi

Gỗ lõi là do gỗ dác hình thành lên thông qua quá trình biến đổi vật lý và hoá học phức tạp.

Gỗ lõi thường có mầu sắc sẫm hơn gỗ dác.

8.2  Mô tả về gỗ sớm và gỗ muộn

Gỗ muộn và gỗ sớm được mô tả theo Điều 2.12 và Điều 2.13 trong TCVN 11348:2016.

8.3  Mô tả về mô mềm dọc

Mô mềm được mô tả theo Điều 2.19 trong TCVN 11348:2016.

Mô mềm dọc được mô tả theo Điều 2.20 trong TCVN 11348:2016.

8.4  Mô tả về màu và mùi gỗ

Màu gỗ được mô tả theo Điều 2.1 trong TCVN 11348:2016.

Mùi gỗ được mô tả theo Điều 2.5 trong TCVN 11348:2016.

8.5  Mô tả về vòng sinh trưởng

Vòng sinh trưởng được xác định theo Điều 2.11 trong TCVN 11348:2016.

8.6  Mô tả hướng thớ gỗ

Hướng thớ gỗ được xác định theo chiều dọc của thân cây bao gồm: gỗ thẳng thớ, gỗ chéo thớ, gỗ vặn xoắn thớ.

9  Các đặc điểm mô tả cấu tạo hiển vi của gỗ cây lá rộng

9.1  Mô tả vòng sinh trưởng

Vòng sinh trưởng được xác định theo Điều 2.12 trong TCVN 11349:2016.

9.2  Mô tả về mạch gỗ

Mạch gỗ được xác định theo Điều 2.15 trong TCVN 11349:2016.

Số lượng mạch trên một mi-li-mét vuông hay mật độ mạch được xác định theo Điều 2.21, TCVN 11349:2016.

9.3  Mô tả về quản bào

Quản bào được xác định theo Điều 2.25 trong TCVN 11349: 2016.

9.4  Mô tả về Sợi gỗ

Sợi gỗ được xác định theo Điều 2.26 trong TCVN 11349:2016.

Chiều dày của vách sợi gỗ được xác định theo Điều 2.26 trong TCVN 11349:2016

Chiều dài trung bình của sợi gỗ được xác định theo Điều 2.27 trong TCVN 11349:2016

9.5  Mô tả về mô mềm dọc

Mô mềm dọc được xác định theo Điều 2.28 trong TCVN 11349:2016.

Trên mặt cắt ngang có thể quan sát được tế bào mô mềm có màu sắc nhạt hơn so với màu sắc của các tổ chức khác, màu sắc của tế bào mô mềm thường rõ hơn khi gỗ tiếp xúc với nước.

9.6  Mô tả về tia gỗ

Tia gỗ được xác định theo Điều 2.35 trong TCVN 11349:2016.

Số lượng tia gỗ được xác định Điều 2.35.6 trong TCVN 11349:2016.

9.7  Mô tả về cấu trúc tầng

Cấu trúc tầng được xác định theo Điều 2.36 trong TCVN 11349:2016.

Nhận biết cấu trúc tầng trên mặt cắt tiếp tuyến. Các vết tia có thể quan sát thấy được bằng mắt thường hoặc kính có độ phóng đại thấp dưới dạng các đường vân ngang nhỏ hoặc các vết gợn trên mặt cắt tiếp tuyến.

CHÚ THÍCH:

Tế bào mạch rộng xếp tầng có thể bị che khuất vì sự mở rộng của tế bào trong quá trình phát triển của mạch, do đó tốt nhất là kiểm tra các mạch hẹp để xác định xem các tế bào mạch có được xếp tầng hay không.

9.8  Mô tả chất khoáng chứa trong gỗ

9.8.1  Thể bít

Thể bít được xác định theo Điều 2.23 trong TCVN 11349:2016.

9.8.2  Nhựa và chất tích tụ trong mạch gỗ lõi

Nhựa và chất tích tụ trong mạch gỗ lõi được xác định theo Điều 2.24 trong TCVN 11349:2016.

Trên các mặt cắt ngang, chất tích tụ lấp trong mạch gỗ. Trên mặt cắt dọc, chất tích tụ thường xuất hiện ở đuôi của mạch. Chất tích tụ nhìn thấy bằng kính lúp; cắt lát mỏng và lên lam có thể làm loại bỏ một số chất tích tụ.

Nhựa và các tích tụ bao gồm nhiều loại hợp chất hóa học, có nhiều màu khác nhau (trắng, vàng, đỏ, nâu, đen). Trong mô tả, cần chỉ ra màu sắc của chúng.

9.9  Mô tả lỗ xuyên mạch và lỗ thông ngang

9.9.1  Lỗ xuyên mạch được xác định theo Điều 2.16 trong TCVN 11349:2016

9.9.2  Lỗ thông ngang được xác định theo Điều 2.16 trong TCVN 11349:2016.

10  Các đặc điểm mô tả cấu tạo hiển vi của gỗ cây lá kim

10.1  Mô tả vòng sinh trưởng

Vòng sinh trưởng được xác định theo Điều 2.11 trong TCVN 11348:2016.

Gỗ cây lá kim từ vùng ôn đới và phương bắc thường có sự phát triển khác biệt ranh giới vòng. Các sinh trưởng trong điều kiện nhiệt đới thường có hình dạng không rõ ràng hoặc không có ranh giới vòng tăng trưởng.

10.2  Mô tả về quản bào

Quản bào gỗ lá kim được xác định theo Điều 2.14 trong TCVN 11348:2016.

Đặc điểm và kích thước của quản bào gỗ lá kim được xác định theo Điều 2.14.1 đến 2.14.6 trong TCVN 11348:2016.

10.3  Mô tả đường dày lên của vách quản bào

Đường dày lên của vách quản bào thường (gọi là sự dày lên xoắn ốc) là những đường gờ trên mặt trong của quản bào gỗ lá kim. Chúng có thể xảy ra trong cả quản bào dọc cũng như quản bào trong tia và thường kéo dài trên toàn bộ tế bào đó.

Đối với các gỗ có đặc trưng vách tế bào dày theo đường xoắn ốc, độ dốc của đường xoắn ốc thường phụ thuộc vào cây. Đối với loài cây có ruột tế bào bé, vách dày thường có độ dốc của đường xoắn ốc lớn, ngược lại độ dốc sẽ nhỏ. Do đó, trong một vòng sinh trưởng, độ dốc đường xoắn ốc trên vách quản bào gỗ muộn thường lớn hơn so với quản bào gỗ sớm. Không phải tất cả các loài gỗ cây lá kim đều có đặc trưng này.

10.4  Mô tả về mô mềm dọc

Tế bào mô mềm được xác định theo Điều 2.19 trong TCVN 11348:2016.

Định nghĩa mô mềm dọc, đặc điểm và hình thức phân bố được xác định theo Điều 2.20, TCVN 11348:2016.

Tế bào mô mềm dọc trong gỗ lá kim không phổ biến như trong gỗ lá rộng. Khi có nhưng thưa thớt, thường chủ yếu nằm ở phần gỗ muộn.

10.5  Mô tả về tia gỗ

Định nghĩa về tia gỗ được xác định theo Điều 2.21 trong TCVN 11348:2016.

Đặc điểm và kích thước của tia gỗ lá kim được xác định theo từ Điều 2.23.1 đến Điều 2.23.5 trong TCVN 11348:2016.

Trong một vài gỗ, các phần tử cấu tạo nên tia gỗ còn có một lượng nhỏ tế bào vách dày, loại tế bào này được gọi là quản bào tia gỗ.

Quản bào tia gỗ là loại quản bào sắp xếp theo chiều vuông góc với thớ gỗ.

10.6  Mô tả về lỗ thông ngang giữa tia và quản bào

Lỗ thông ngang được xác định theo 2.14.1 trong TCVN 11348:2016

Lỗ thông ngang giữa các tế bào được xác định theo 2.22 trong TCVN 11348:2016

Lỗ thông ngang giữa quản bào và tia gỗ được gọi là lỗ thông ngang quản bào-tia. Trên mặt cắt xuyên tâm lỗ thông ngang quản bào-tia có thể được quan sát với các hình dạng khác nhau.

10.7  Mô tả về ống dẫn nhựa

Ống dẫn nhựa được mô tả theo 2.24 trong TCVN 11348:2016.

11  Quan sát mô tả và Tra cứu định loại

11.1  Quan sát mô tả

11.1.1  Quan sát tả cấu tạo thô đại

Bước 1. Tạo vị trí quan sát trên cắt ngang

Dùng dao sắc gọt nhẵn trên các mặt cắt ngang của mẫu thô đại ở nhiều vị trí khác nhau theo hai hướng xuyên tâm và tiếp tuyến. Nhát gọt cần dứt khoát, không để dập nát, xơ xước hay gợn sóng.

Có thể sử dụng giấy nhám lần lượt theo độ mịn nêu tại Khoản 4.1 để tạo mặt quan sát.

Sử dụng bút lông hoặc dụng cụ tương tự để làm sạch bụi, bột gỗ,… còn bám trên mặt quan sát.

Khi quan sát lại mẫu đã để lâu ngày, cần phải tiến hành gọt tạo các vị trí quan sát mới.

Bước 2. Quan sát mô tả

Quan sát bằng mắt thường để xác định về màu gỗ trên mặt xuyên tâm và vân gỗ trên mặt tiếp tuyến vừa bào nhẵn của mẫu gỗ khô.

Mùi gỗ được xác định ở gỗ mẫu khô bằng cách xẻ hoặc đẽo, chẻ dọc.

Sử dụng kính hiển vi soi nổi hoặc kính lúp cầm tay để quan sát mô tả.

Tiến hành quan sát phải trong ở điều kiện đầy đủ ánh sáng, tốt nhất là dưới ánh sáng tự nhiên, không quan sát trực tiếp dưới ánh nắng mặt trời.

Tùy thuộc vào loại gỗ có thể dùng nước sạch nhỏ lên vị trí quan sát để làm rõ thêm mô mềm dọc, tia gỗ.

Các đặc điểm cấu tạo cần phải quan sát mô tả và đánh dấu sự hiện diện cho gỗ cây lá rộng được đưa ra tại Phụ lục A. và cho gỗ cây lá kim ở Phụ lục B.

11.1.2  Quan sát mô tả cấu tạo hiển vi

Bước 1. Chuẩn bị

Đặt tiêu bản hiển vi lên kính hiển vi, mặt có lam đậy phải ở phía trên.

Bước 2. Quan sát mô tả và chụp ảnh

Lựa chọn độ phóng đại của vật kính phù hợp, điều chỉnh tiêu cự, ánh sáng thích hợp.

Quan sát mô tả lần lượt trên 3 mặt cắt đã được sắp xếp trên tiêu bản: mặt cắt ngang, mặt cắt tiếp tuyến và mặt cắt xuyên tâm.

Các đặc điểm cấu tạo cần phải quan sát mô tả và đánh dấu sự hiện diện cho gỗ cây lá rộng được đưa ra tại Phụ lục A. và cho gỗ cây lá kim ở Phụ lục B.

Quan sát trên các mặt cắt, lựa chọn các vị trí phù hợp để chụp ghi lại các hình ảnh của toàn bộ mặt cắt, các tế bào, mô, các đặc điểm đặc biệt,… với độ phóng đại phù hợp cho việc quan sát mô tả, đo, đếm sau đó.

Lưu ý: cần ghi rõ ký hiệu của ảnh chụp và độ phóng đại của vật kính

Bước 3. Đo, đếm

Sử dụng phần mềm được cung cấp kèm theo kính hiển vi hoặc các cách tương tự để đo được kích thước, xác định được mật độ, số lượng tế bào, mô,… cho những đặc điểm có yêu cầu về định lượng trên các hình ảnh đã được ghi lại.

Các đặc điểm cấu tạo cần định lượng và đánh dấu hoặc phân nhóm, phân hạng theo quy định cho gỗ cây lá rộng được tổng hợp tại Phụ lục A. và cho gỗ cây lá kim ở Phụ lục B.

11.1.3  Xác định khối lượng riêng của mẫu

Xác định khối lượng riêng của mẫu gỗ theo TCVN 13707-2:2023

Kết quả xác định khối lượng riêng được sử dụng để phân nhóm, phân hạng theo quy định cho gỗ cây lá rộng được đưa ra tại Phụ lục A. và cho gỗ cây lá kim ở Phụ lục B.

11.2. Tra cứu kết quả

Sau khi quan sát mô tả các đặc điểm cấu tạo của gỗ, lập Bảng tổng hợp các đặc điểm mô tả cấu tạo thô đại và hiển vi cho gỗ tham khảo ở Phụ lục A cho cây lá rộng và Phụ lục B cho gỗ cây lá kim.

Kết quả bảng tổng hợp để tra cứu bằng phương pháp so sánh với các mô tả của mẫu gỗ tham chiếu

Các công cụ hỗ trợ để tra cứu có thể lập dưới các dạng sau:

- Khóa tra lưỡng phân

- Phiếu đục lỗ

- Phần mềm máy tính.

(Tham khảo tại Phụ lục C).

CHÚ THÍCH:

- Nếu mẫu định chỉ đủ cơ sở dữ liệu để xác định đến tên chi thì kết luận tên chi.

- Nếu mẫu định chưa đủ cơ sở kết luận, cần kết hợp sử dụng phương pháp định khác.

- Tên Việt Nam được lấy theo các tài liệu đã được công bố và phải ghi rõ nguồn tài liệu.

- Đối với loại gỗ chưa có tên Việt Nam, có thể sử dụng tên chi thực vật hoặc tên thương mại theo các tài liệu đã được công bố và phải ghi rõ nguồn tài liệu đó.

12  Lập báo cáo

Báo cáo kết quả bao gồm những thông tin sau:

- Nội dung yêu cầu định loại;

- Thời gian, địa điểm thực hiện;

- Mô tả về mẫu gỗ định loại (số lượng, các thông tin liên quan đến mẫu, ký hiệu riêng, nguồn gốc, số đăng ký, v.v …);

- Kết luận về loại gỗ;

- Người thực hiện và xác nhận của bộ phận chuyên môn;

- Tên tổ chức thực hiện.

Phụ lục A

(Quy định)

Bảng các đặc điểm mô tả cấu tạo thô đại và hiển vi của gỗ cây lá rộng

Phụ lục B

(Quy định)

Bảng các đặc điểm mô tả cấu tạo thô đại và hiển vi của gỗ cây lá kim

Phục lục C

(Tham khảo)

Quy trình định loại gỗ

Bước 1: Chuẩn bị mẫu:

- Chuẩn bị mẫu gỗ cho quan sát đặc điểm cấu tạo thô đại

- Chuẩn bị mẫu cho quan sát hiển vi bao gồm: Lam kính chứa 3 mặt cắt lát mỏng (mặt cắt ngang, mặt cắt xuyên tâm và mặt cắt tiếp tuyến); Sản phẩm phân ly sợi gỗ.

- Chuẩn bị mẫu gỗ cho xác định khối lượng riêng của gỗ.

Bước 2: Quan sát và Mô tả đặc điểm cấu tạo của gỗ:

2.1  Quan sát đặc điểm cấu tạo thô đại và đặc điểm cấu tạo hiển vi của gỗ.

- Quan sát bằng mắt thường trước, sau đó dùng kính lúp, kính hiển vi, …để quan sát và chụp ảnh đặc điểm mô tả cấu tạo thô đại và hiển vi sau.

- Cách sử dụng kính lúp khi quan sát: Trước tiên, đặt kính lúp gần sát vật mẫu, mắt nhìn vào mặt kính. Sau đó từ từ di chuyển kính ra xa vật, cho đến khi nhìn thấy vật rõ nét. Ngoài ra, có thể di chuyển khoảng cách giữa vật quan sát và mắt, điều chỉnh vị trí kính lúp để có thể quan sát mẫu vật rõ nhất.

- Cách sử dụng kính hiển vi để quan sát đặc điểm cấu tạo hiển vi của gỗ:

+ Chọn vật kính thích hợp (10x, 40x hoặc 100x,…) theo mục đích quan sát.

+ Điều chỉnh ánh sáng cho thích hợp với vật kính.

+ Đặt tiêu bản lên bàn kính, dùng kẹp để giữ tiêu bản. Vặn ốc theo chiều kim đồng hồ để hạ vật kính quan sát gần vào tiêu bản.

+ Mắt nhìn vào thị kính, vặn núm xoáy to theo chiều ngược lại để đưa vật kính lên từ từ, đến khi nhìn thấy rõ

+ Vặn núm xoáy nhỏ thật chậm để có thể quan sát vật rõ nét nhất có thể.

2.2  Mô tả đặc điểm cấu tạo thô đại và đặc điểm cấu tạo hiển vi của gỗ.

- Để tra cứu định loại gỗ cần nắm kiến thức về cấu tạo gỗ, ngoài ra cần thực hiện theo nguyên tắc:

- Mô tả đặc điểm nổi bật trước, đặc điểm thông thường mô tả sau (ví dụ: mạch gỗ, tế bào mô mềm,…)

- Mô tả trên mặt cắt ngang trước, mô tả trên các mặt cắt dọc sau.

- Vừa quan sát và ghi chép các đặc điểm cấu tạo thô đại và hiển vi của gỗ

Bước 3: Tổng hợp Bảng đặc điểm cấu tạo thô đại và hiển vi của gỗ:

- Tổng hợp các đặc điểm cấu tạo của gỗ có sự tham khảo Bảng mô tả đặc điểm cấu tạo thô đại và hiển vi của gỗ ở Phụ lục A cho mẫu gỗ lá rộng và Phụ lục B cho mẫu gỗ lá kim.

Bước 4: Tra cứu tài liệu và so sánh với mẫu tham chiếu:

- Phán đoán kết quả trước, để đưa ra định hướng một số mẫu gỗ tham chiếu có khả năng trùng khớp cao.

- So sánh các đặc điểm mô tả cấu tạo thô đại và hiển vi của mẫu gỗ cần định loại với các mẫu gỗ tham chiếu.

- Đưa ra kết luận cuối cùng.

Bước 5: Kết luận và lập báo cáo kết quả định loại

Thư mục tài liệu tham khảo

[1] Nhà xuất bản Nông nghiệp Hà Nội (2016) Vũ Huy Đại, Tạ Thị Phương Hoa, Vũ Mạnh Tường, Đỗ Văn Bản, Nguyễn Tử Kim, Giáo trình Khoa học gỗ.

[2] TCCS 03 : 2021/CNR Gỗ - Phương pháp giám định.

[3] IAWA Journal (2004) Baas, Pieter ; Blokhina, Nadezhda ; Fujii, Tomoyuki et al, List of Microscopic features of softwood identification.

[4] IAWA Journal (1989) Wheeler, Elisabeth & Baas, Pieter & Gasson, Peter, List of Microscopic features of hardwood identification.

[5] Laboratory and Scientific Section, Global Programme for Combating Wildlife and Forest Crime (2016) Wiedenhoeft Alex, UNODC Best Practice Guide Forensic Timber Identification.

[6] R. Wagenfuer (1966), Anatomie des Holzes. VEB Fachbuchverlag Leipzig.

[7] TAPPI T263 sp-02 (2016), Identification of wood and fibers from conifers.